[This post was written for PNG’s 40th anniversary and will be updated with new NSO based figures which show development has been even slower than earlier analysis – see here  – Original English version of article here]

Samari

• PNG ikonomi em i 3.3 pla taim moa bikpela in ril tems den long taim bilong independens
• Long olgeda wanwan man na meri long taim bilong indipendens Wanpela man long taim bilong independens, i nau wankain olsem 2.6 pela pipol.
• Job growt ino grow wankain olsem populason growt, em i stap bihain yet
• Ril inkam bilong ol woklain em pudaun long mark bilong 4% bihainim long taim bilong independens ikam inap nau– dispela em i lon we tru lon mak PNG i laikim.
• Bikpela polisi rong PNG ibin long taim bilong indipendens i kam inap nau, em i olsem, em bin fokas tumas long ol neturel risoses (kain olsem LNG, gold, na loggin) na em ino fokas tumas long ol pipel olsem risos.
• Dispela fokas long ol neturel risos tasol i kamapim wanpela kain dualistik ikonomi long PNG, we developmen i benefitim ol wanwan manmeri tasol.
• Risos sekta bilong PNG em i gat liklik impek long ol mejoriti bilong ol manmeri long PNG, na em i wanpela sekta we i ken senis tumas. Taim ol bin statim produkson long Kutubu oil filds na ol narapela niupela mains long eli 1990’s, I kamapim bikpela inkris long GDP long mak bilong 36% namel long 1991 na 1994 – dispela em i bikpela moa long dspela 25% inkris long ril GDP namel long 2014 na 2015 taim PNG LNG projek i bin stat. Tasol long 1994, PNG ikonomi i bin stap long riseson (ikonomi go daun), na tu kes na foren eksens i pundaun wantaim. Na long 2015, i luk olsem dispela woklo kamap gen, taim yumi lukim PNG i stap long riseson gen afta ol promis bilong bikpela risos revenu i kamapim ol pua fiskol, moneteri na struksol polisis.
• Dispela risos problem em bai kamapim “strongpela kina”
• Dispela strongpela kina bai bagarapim ol lokol ekspotas (wantaim ol rurol famas), lokal prodaksen, na em bai mekim ol manmeri invest autsait long PNG na ino insait lo PNG. Dispela em luk olsem ki risen wai PNG ino kisim treid globolaiseson. Wanpela moa kompetitiv prais setti wantaim olgeta hap blo wol i wanpela isi polisi sens we i ken putim PNG long gutpela rot i go developmen.
• Igat bikpela waidspred na growin konsen insait long PNG, long pundaun bilong kwaliti bilong gavamen sevis diliveri. Na long wantaim displa ol konsens bilong kwaliti na gavenens, wanpela elemen bilong dispela, em olsem trutru level bilong gavaman ekspendisa igo long wanwan man i pundaun go daun sins indipendens long K1, 873 i kam K1, 851.
• Wantem ol bikpla bajet defisits na ol bikpla moa lokal tax koleksens, bikpel risen bilong dispela diklain long gavman ekspendisa, em diklain long aid long wanwan manmeri. Dispela em pundaun long K660 long wanwan manmeri igo daun long K170 long wanwan manmeri –dispela trutru pundan long sapot pe kapita i stap long mak bilong 755. Pundan bilong ol sevis deliveri em i link wantem pundaan bilong Australian aid.
• PNG igat bikpela potensol na opotuniti em i stap. Tasol dispela potensol ino kamap long ol pipol yet.
• PNG em mas igat moa gutpla polisis, moa gutpla ol institusens na moa inklusiv divelopmen long neks 40pla yar we bai yumi i ken den mitim ol driman bilong ol pipol.

Ikonomi gro bilong PNG sins indipendens

Displa ikonomi blong PNG, bihain lo inflasen emi 3.3 pla taim moa bikpela den long 1975. Long taim bilong indipendens Planti ol man meri i bin dautim olsem ikonomi em bai gro olsem, bikos long ol salenses dispela niupla kantri i bin feisim long em. Dispela grow em i kilia stret lo kain ples olsem Pot Mosbi – emi nau kamap moa moden siti wantem ol friweis na flai-ovas na ol naispla hotels, trafik jem, polusen, bikpla ol stoa na kainkain ol bikpla longpla bilding lo dauntaun. Dispela emi sowim osem ikonomik polisi blo PNG emi wansaid lo ol taun ples tasol.

Long PNG, yumi i ken tok olsem Dispela trutru gro emi bikos lo populesen emi go antap tru. Sins indipendens populesen i kirap lo 2.9 milien igo antap lo 7.6 milien. Lng olgeta man-meri lo taim bilong indipendens, igat lo tete, lo averij, 2.6 pela pipol.

Benk of PNG bisinis seveis i tok olsem namba bilong ol man na meri i wok long fomol sekta i woklo go antap hariap tru na i dabol. Lo sem taim, ol wok gro emi positive (2.1 pla taim inkris long 1978 go long 2014), displa emi trangu stret osem emi no stap arere wantem gro bilong popolusen (2.6 pla taim go antap). Yumi ken tok olsem, displa namba blo ol weking-eij man-meri usait sapos lo kisim wok lo fomal ikonomi i woklo pundaun go daun stap. Displa emi no inklusiv gro.

Ol i save tok osem PNG emi wanpela risos dependent ikonomi. Dispela emi no toktok ol i sapos lo tok, bikos non-risos sekta emi gat rekod lo bikpla sher stret lo 93% blo ikonomi (lo 1984) na liklik sher stret lo 70% (lo 2006). Risos sekta bilong PNG em i gat liklik impek long ol mejoriti bilong ol manmeri long PNG, na em i wanpela sekta we i ken senis tumas. Taim ol bin statim produkson long Kutubu oil filds na ol narapela niupela mains long eli 1990’s, I kamapim bikpela inkris long GDP long mak bilong 36% namel long 1991 na 1994 – dispela em i bikpela moa long dspela 25% inkris long ril GDP namel long 2014 na 2015 taim PNG LNG projek i bin stat. Tasol long 1994, PNG ikonomi i bin stap long riseson (ikonomi go daun), na tu kes na foren eksens i pundaun wantaim. Na long 2015, i luk olsem dispela woklo kamap gen, taim yumi lukim PNG i stap long riseson gen afta ol promis bilong bikpela risos revenu i kamapim ol pua fiskol, moneteri na struksol polisis.

Wanpla gutpla mesa lo ikonomik pefomens emi lo lukluk gut long non-risos GDP-  dispela ol sowim lo orenj kala long Figa 1 (gutpela infomeson bilong non-risos GDP i evailabol tasol long 1980 kam antap). Non-risos GDP emi bin gro isi isi lo festpla twenti pla yar statim lo 1980. Taim yumi bin abrusim leit 2000’s, gro ibin go hariap liklik tasol displa gro emi go daun gen lo 2010.

Figa 1: Non-risos GDP na GDP pe kapita lo 2015 kina.

Wanpla gutpla moa mesa emi long ikonomik pefomens usim ol pe kapita figas – so bai yumi lukim hamas inkam emi stap aveilabol long wanwan manmeri. Blu pela lain lo figa 1 emi sowim displa. Sori tasol dispela lain emi bin go daun lo 1980’s na 1990’s. Bikpla pundan stret emi i bin bikos lo displa ikonomik kraisis lo leit 1990’s. Wanpla peten blo rikavari emi bin stat isi isi lo 2005, tasol ibin go daun lo 2012 na nau emi go daun olgeda. Long 2015, usim wanpela faivpla yar averis, inkam emi stap fo pesent moa tamblo den lo taim umi bin stap 1980 (displa faivpla yar averidg blo non-risos GDP pe kapita ibin stap K4, 604 lo 1980 igo lo 1984 na lo 2011 igo long 2015 emi stap lo K4, 443 – displa sowim olsem inkam i pundaun long 4 % – dispela drop lo trutru inkam em bikpla sapos ol laik lo komperim wantem 1980 na 2015 – we em drop long 8%). Taim yumi usim displa trutru mesa bilong ikonomik welbin, emi nau klia olsem trutru inkam bilong PNG i pundan go baksait stap. Na niupla data bilong 2016 i sowim olsem dispela emi bai kontinu long go wos.

Dispela emi no gutpela, na i long we tru long ol driman ol manmeri i bin gat long taim bilong indipendens. Dispela em i stap longwe tru too long ol driman yumi gat insait long Vision 2015. Wai na em i olsem?

Risos kes blo PNG – samting kamap bipo i woklo kamap gen

 Bikpla kes blo PNG i save kam lo displa ol inta-seksons blo risos gifts blo graun na ikonomiks. Displa “risos kes” emi woklo kontinu lo bagarapim planti ol ikonomi. Na wanpla kua ol bin traim lo PNG (lo displa Minerel Risos Stebilaisasen Fand – na displa model emi gutpla gen lo displa nogud model umi woklo usim stap ol i sa kolim lo Welt Fand Model), tasol korapsen, nogud politiks na nogud ikonomik polisi bung wantem i mekim osem displa risos kes i stap yet na emi kamap bikpla beden tru na woklo stopim ol trutru divelopmen i sapos lo kamap lo em. Displa risos kes i andapinim displa Bogenvil sivil woa na em i stil gat risk lo bagarapim PNG wantem displa ol deili niuspepa ripot i sowim ol papagraun ino hamamas wantem ol se blo risos benefits. Lo wanpla isi isi na ino gutpla wei, displa risos kes impeks lo exsens reit i woklo paralaisim ol sans blo PNG bung igo insait lo displa eisien sensuri.

Bikpela rong PNG i makim bihainim indipendens em i long lukluk strong tumas lo ol nasorol risoses (kain osem LNG or gold or logging) na ol i no lukluk strong lo pipol risoses. Lukluk strong lo divelopment efots blo ol man-meri, kain osem sapotim ol smolholda agrikalcha o givim ol strongpla tingting lo stap insait lo infomal sekta, i bai ken givim wanpla peten blo divelopment wantem moa waidspred na inklusiv benefits. Lukluk strong long ol nesorol risoses i makim wei long tupla kain ikonomi wantaim divelopment benefits wan wan man-meri tasol i kisim.

Mi bin sore tru taim mi bin ridim ol toktok lo PNG osem igat pundan lo Kina reletiv igo lo US dola bihainim displa bikpla point yumi bin richim lo 2013. Displa wik Kina emi givim sem ikam lo kantri bilong yumi. Osem wanpla ikonomist mi yet, mi ken tok osem displa em wanpla rabis na krangi toktok – tasol moa impotent lo sait blo divelopment blo PNG, emi wanpla strongpla toktok we emi ken poretim ogeda man na meri lo hia.

Lo displa 2 milien pla man na meri usait sa makim mani lo planim ol kaikai, “strongpla Kina” em wanpla nogud pla nius bikos displa em min osem ol i bai kisim liklik mani lo ogeda beg kofi o kakau ol salim lo em. “Strongpla Kina” ol i save osem emi ino gutpla lo ol expots na treid kompiting indastris kain osem agrikalcha, fiseris, turism na SME’s. Tasol lo wanpla pablik sevent lo Mosbi, displa “strongpla kina” emi min osem wanpla beg rais na wanpla niupla dijital TV emi bai kamap liklik mani lo em lo baim.

Narapla samting lo tingim, displa “strongpla kina” i bai gat strongpla ol sosol implikeisens. Minim osem em bai kamapim ol strongpla senis pasin lo ol man-meri lo lusim wok blo planim kaikai na mekim mani lo ples na ol i bai laik lo go lo taun na wok blo kisim pei osem ol wokman na meri. Emi gat strongpla impekt lo said blo ol meri, emi bai nonap luk save gut lo hatwok blo ol meri lo domestik agrikalcha. Emi bai kamapim ol strongpla tingting lo ol man na meri lo salim ol mani blo ol igo aut lo narapla ovasis kantri kain osem lo mekim ol haus lo kens na putim mani lo ol o salim ol pikinini blo ol go skul lo ol narapla ovasis kantri. Displa bai i stopim ol foren investment lo PNG bikos emi bai mekim ol moa expensiv lo ol narapla destinesens.

Displa wanpla prais, displa exsens reit, igat ol strongpla impekts tru lo klostu ogeda kain divelopment.

Displa risos kes ibai lid igo lo displa “strongpla kina”. Displa raitpla exsens reit mesa stret, emi wanpla samting ol i save kolim lo “Ril Efektiv Exsens Reit” o REER. Displa emi sa mesarim ol muvments lo kina we i save pas wantem ol bikpla treiding patnas wantaim ol infleisen reit diferenses. Lo displa graf tamblo em i sowim osem, taim kev ya i go antap moa, kompitisen blo ikonomi tu i go antap moa.

Figa 2: kompitivnes blo PNG (ol i sowim lo ril ifektiv exsens reit)

Displa bipo polisi lo ol eli yar bihain lo inipendens ol i save kolim lo “hadpla kina” ol i jastifaim lo sait blo meintenim makro-ikonomik stebiliti – tasol displa bai daunim kompitivnes blo PNG lo displa impotent taim blo divelopment blo kantri. Displa floting bilong kina lo 1994 bikos lo ol pua o nogud polisis lo Kutubu oil risos buum i kamapim wanpla on-going impruvment lo kompitivnes kam inap lo 2007. Tasol displa ol ifekts blo PNG LNG projekts na ol pua o nogud polisi intafiarens lo exsens reit i daunim kompitivnes level igo daun moa lo taim em i bin stap lo taim blo inidipendens. Lo bringim gutpla senis pasin lo level blo kompititivnes lo PNG thru lo exsnes reit emi wanpla bikpla impotent polisi instrament lo bringing gutpla senis lo divelopment prospekts o divelopment as tingting blo PNG.

Tasol lo mekim gutpla senis lo kompititivnes o impruvim kompititivnes bai igat ol bikpla distrubusenal implikeisens – minim osem, displa ol we i save rilai lo expots bai kamap beta of, taim ol displa sa rilai lo impots bai kamap wes of. Displa bai benefitim ol man na meri lo ples na bai bagarapim ol pablik sevents na planti man na meri lo ol taun ples. Em bai benefitim displa ol lain sa rilai lo bisinis lo domestiik PNG prodaksen na bagarapim displa ol sa rilai lo ol bisinis lo impots. Igat ol dainamik or senis elements istap lo ol kain adjastment. Displa sot tem lusas bai laik lo toktok planti na ol long tem geins blo ol SME’s na ol niupla bisinis we i gutpla lo ol moa intaneisenal kompetitiv sans lo ol Asian senturi bai laik lo stap isi na passim maus. Lo strongim kain polisi em ol hatpla wok stret lo political wei. I nogat wanpla “silva bulet” istap lo divelopment, displa senis em i mas lo stap wantem ol displa planti narapla jeneral impruvments lo pablik polisi (kain osem ol gutpla regulesen, moa inklusiv na saistenabol polisis).

Pundan lo gavman expendisa emi bikos lo pundan lo halivim blo Austrelien eid

 Igat bikpla wari emi stap lo PNG lo disla pundan lo kwaliti blo ol gavman sevis diliveri, oldo experiens emi ino wankain namel lo ol provinses na iven lo ol sektas (kain osem, edukesen i woklo mekim gut moa lo helt).

Namel lo disla olgeta wari na koros, igat ol mitigeiting fektas tu i stap. Iven lo meintenim ol besik sevis dilivri luk osem bai kamap wanpla strongpla salens bikos lo bikpla namba blo ol man na meri we i ba gat bikpla nid lo apim namba blo ol tisa na klasrum na ol medikol wokman na meri. Wanpla trupla tok we ol ino save toktok planti lo em em osem trutru level blo gavman expendisa lo wanwan man na meri i pundan go daun ogeda bihainim indipendens (lukim lo figa 3). Kisim faivpla yar everidg lo smutim aut ol anuel flaksuasens na ba yu lukim osem trutru expendisa blo wanwan man na meri emi pundan lo K1, 873 igo daun lo K1, 851 (lukim lo kala pepol kolum). So displa liklik pundan lo sevis i sapos lo kamap iven sapos ibin nogat kirap lo korapsen o pundan lo abiliti lo ol institusens lo diliva.

Wanem ol samting stret mekim na displa ol pundan kamap? Fiskol polisi em ibin stap lus wantem ol bikpla defesits – so displa em ino kos. Domestik revenu reising lo wanwan man meri (grinpla kolum i sowim lo em) igo antap abrusim liklik mak blo 30% – wanpla gutpla pefomens bihainim displa pundan lo non-risos GDP pe kapita bihainim indipendens na kam. Displa praimeri kos em i bikos lo displa bikpla pundan lo eid we i sapos lo stap blo wanwan man meri. Displa emi pundan bikpla tru – lo araun K660 wanwan man kam lo K170 – wanpla trutru pundan lo sapot pe kapita blo 75 pesent. Pundan blo sevis delivery emi bikpla tumas na em i meinly bikos lo pundan blo Austreilen eid.

Figa 3: Badjet straksa blo PNG

Konklusen

 PNG igat bikpla potensel na ol bikpla opotunitis istap. Displa ol potensol ino go lo ol man meri blo PNG. PNG i stil woklo karim na tingim ol hevi blo bipo taim blo em stap yet. Stil igat planti ol tingting blo 1975 stap yet taim PNG ibin stap osem wanpla koloni bl Austreilia na yumi no traim lo tingim osem yumi wanpla modenaising pasifik kantri. Lo ogeda tok mi tok pinis, mi stil gat bel isi lo fusa blo PNG, tasol igat planti yar stap yet, planti pen ba ol imas go thru lo kisim divelopment na planti samting stap yet lo lainim.

Igat planti ol interekting elements istap lo halivim na impruvim wel-bing – na ol impotent wans stret ino ol ikonomik wans. Tasol mi laik tok tasol osem wanpla ki senis lo polisi praoriti em i lo lukluk strong lo ol man na meri moa na ino tumas lo ol risoses.

Displa strongpla lukluk lo risos na bihain ol strongpla kina astingting ba sa pas wantem ol divelopment. Displa em karim kaikai lo hap stori blo strongpla kina pinis. Displa hap stori i wansait gen lo ol lokol expotas, lokol prodaksen na mekim wei lo ol man na meri lo invest autsait lo PNG taim ol sapos lo invest lo insait lo PNG. I luk osem em wanpla ki rison wai na PNG iwoklo mis aut lo treid globolaisesen. Wanpla moa kompititiv prais seting polisi senis bai halivim lo stiarim PNG igo lo wanpla gutpla divelopment kos. Na displa em bai halivim lo dil wantem nesinolistik tendensis na em bai nonap lo imposim ol moa bagrap kain polisis kain osem impot bens o inifisient gavman lidim monopolis.

Bai PNG mas igat gutpla ol polisis, gutpla ol institusens na om moa inklusiv kain ol divelopment bihain lo next pla 40 pla yar lo kisim ol trutru astingting blo ol man meri blo PNG.